ابوحنیفه دینوری
دینوری، گیاه‌شناس، مورخ، جغرافیادان، ستاره‌شناس و ریاضی‌دان، نحوی و لغت‌شناس بوده و به علوم هند آشنائی داشته است.
ولادت و وفات
ابوحنیفه دینوری، احمد بن داود بن ونند معروف به ابوحنیفه دینوری، زادگاه وی دینور در کرمانشاه و به تاریخ تقریبی (۸۲۸-۸۸۹ میلادی) برابر با (۲۲۲-۲۸۲ هجری قمری) در دوران سامانیان است. تحصیلات خود را در اصفهان، کوفه و بصره به پایان رساند و از محضر اسحاق سکیت و پسرش یعقوب سکیت بهره‌ها گرفت.
یکی از آثار معروف او «کتاب‌النبات» است که به شناخت گیاهان اختصاص داشته و به تأیید کارشناسان این رشته، دینوری اطلاعات مندرج در این کتاب را بر اساس تحقیق و تتبع خود استخراج نموده است و دیگران از او نقل قول کرده‌اند. لکلرک درباره او گفته است: کتاب‌های تاریخ او بین سال‌های (۱۸۸۸-۱۹۱۲ میلادی) به وسیله «ولادیمیر گیرگاس» و «کراخکوفسکی» در شهر لیدن ِهلند به‌زبان فرانسه ترجمه و انتشار یافته‌است. تاریخ مرگ وی را در آخرین هفته مارس ۸۹۵ میلادی ذکر کرده‌اند.
آثار دینوری
- کتاب تفسیرالقران
- کتاب الانواء (انواء=جمع نوء و به معنی سقوط ستاره در مغرب است.)
- کتاب اصلاح‌المنطق
- کتاب لحن‌العامه
- کتاب الفصحا
- کتاب حساب‌الدور والوصایا
- کتاب الزیج
- کتاب النبات (در دو جلد)
- کتاب الجبر والمقابله
- کتاب جواهرالعلم
- کتاب الرد علی رصدالاصبهانی
- کتاب الشعر والشعراء
- کتاب التاریخ
- کتاب فی حساب الخطائین
- کتاب البلدان
- کتاب القبلة والزوال
- کتاب البحث فی حساب‌الهند
- کتاب الجمع والتفریق
- کتاب نوادرالجبر
- کتاب الاکراد
کتاب اخبارالطوال
اخبارالطوال، كتابي در تاريخ به زبان عربي از ابوحنيفه احمد بن داوود بن ونند دينوري، متوفي 281 يا 282 ق يا قبل از 290 ق است. اخبارالطوال ابتدا به تاریخ خلقت می‌پردازد و مطالبی در مورد پیامبرانی چون ادریس و نوح و هود و ابراهیم... و پادشاهی داود و سلیمان تا ظهور عیسی بیان می‌دارد. سپس به مطالبی درباره ظهور زرتشت و آیین او و نجات بنی‌اسرائیل به وسیله پادشاهان ایران می‌پردازد.
شرح حال و سرگذشت پادشاهان ایران، از جمشید و پیروزی ضحاک بر او تا منوچهر و کیقباد و گشتاسب و بهمن و دارا و اسکندر و ملوک‌الطوایف و سپس ساسانیان تا انقراض ایشان از مباحث دیگر کتاب است. تاریخ اسلام در این کتاب با تفصیل پیکارهای اعراب و ایرانیان در دوره خلافت عمر شروع و به پایان خلافت معتصم ختم می‌شود.
علاوه بر این جنگ‌های امیرالمؤمنین علی علیه السلام با معاویه و جنگ‌های جمل و صفین و خوارج و دوره حکمرانی معاویه و یزید، واقعه کربلا و شهادت امام حسین علیه السلام هم مفصل بیان شده است. داستان قیام مختار و همراهانش، حکومت زبیریان، انقراض بنی‌مروان و قیام مردم ایران بخصوص قیام خراسان به رهبری ابومسلم از دیگر مباحث کتاب است. گرایش نسبی به عنصر ایرانی در اخبارالطوال به وضوح مشهود است.
و يكي از مهمترين منابع تاريخ ايران ساساني است. اين كتاب حوادث دولت هاي عرب را پس از اسلام تا پايان خلافت المعتصم، خليفه عباسي (227ق، 842م) دربردارد، به علاوه شامل بسياري از مقررات اسلام در امور سياسي و اداري و نخستين مورد اجراي آنها در دولت اسلامي است.
دينوري برخي وقايع عصر خود را كه شخصا ديده يا شنيده در اخبار الطوال ذكر كرده و اين بر ارزش اثر وي مي افزايد. مؤلف به خلاف شيوه برخي از تاريخ نويسان اسلامي وقايع را سال به سال و يا بر حسب سلسله و كشور ياد نمي كند، بلكه آنها را از آغاز تا فرجام پيوسته مي آورد.
اخبارالطوال در باب فتوح اسلام داراي رواياتي است كه در ديگر منابع ديده نمي شود. تصحيح و تحقيق اين كتاب اولين بار در سال 1887 توسط گرگاس صورت گرفت، اما پيش از آنكه مقدمه و فهارس آن را آماده سازد، درگذشت. پس از وي «روزن» بر آن شد كه هدف او را دنبال كند. اما وي نيز پيش از پايان كار درگذشت (1908) و سرانجام كراچكوفسكي، شاگرد روزن اين مهم را به پايان برد.(1912)
ذکر واقعه عاشورا
کتاب اخبار الطوال دینوری یکی از مهمترین منابع تاریخ اسلام است که دینوری، نویسنده آن پس از رسیدن به واقعه عاشورا به شرح مفصلی از حوادث آن روز می پردازد. از مطالبی که در این کتاب ذکر شده، می توان به علل رفتن امام حسین علیه السلام به مکه، هجرت امام علیه السلام از مکه به کوفه، ورود امام علیه السلام به نینوا و ناخشنودی از این که در جنگ پیشی بگیرد، شدت یافتن تشنگی در لشگر امام علیه السلام و روانه کردن عباس علیه السلام برای تهیه آب، خطبه امام علیه السلام در شب عاشورا، شهادت علی اکبر علیه السلام و دیگر یاران امام علیه السلام، تعداد زخم های امام علیه السلام، تعداد شهیدانی که همراه امام علیه السلام بودند، تغییراتی که در آفرینش پس از شهادت امام حسین علیه السلام رخ داد، فرستادن سر مبارک امام حسین علیه السلام به کوفه، سخن گفتن سر امام حسین علیه السلام و انتقام خدا از قاتلان امام در دنیا اشاره کرد. دینوری یکی از مورخان اهل سنت است که در اواخر قرن سوم می زیسته است.
منابع
- قسیم یاسین، اخبار الطوال دينوري در بوته نقد و بررسي، فصلنامه مطالعات تقريبي مذاهب اسلامي (فروغ وحدت)، شماره 4، چکیده، در دسترس در بانک اطلاعات نشریات کشور، بازیابی: 27 آبان ماه 1392.
- لوح فشرده لغت نامه - دهخدا.
- سید علی حسین پور، راویان عاشورا چه کسانی هستند؟ پایگاه اطلاع رسانی حوزه بازیابی: 27 آبان 1392.